ظلم در فقهظلم، یعنی تعدّی و تجاوز از حدود الهی را گویند. ۱ - تعریف ظلم در قرآنخداوند عزوجل در قرآن کریم کسانی را که از حدود الهی تجاوز و یا به رغم برخورداری از علم و آگاهی از هواهای نفسانی خویش پیروی می‌کنند از ستمگران بر شمرده و آنان را از شمول هدایت و رحمت و محبت خود خارج ساخته است. چنان که کافران و افترا زنندگان بر خدا و تکذیب کنندگان آیات او و استهزا کنندگان دیگران و یاد کنندگان آنان با القاب ناشایست را در صورت توبه نکردن، همچنین به دوستی گیرندگان دشمنان دین را از ظالمان برشمرده است که همه از مصادیق تجاوز کنندگان از حدود الهی می‌باشند. در قرآن کریم، شرک به خدای تعالی نیز ظلمی بزرگ معرفی شده است. ۲ - انواع ظلمامام باقر (علیه السّلام) در حدیثی انواع ظلم را چنین بیان می‌کند: ظلمی که خداوند آن را می‌بخشد و آن ظلم شخص است به خودش نسبت به وظایف و تکالیف دینی. ظلمی که خدا نمی‌بخشد و آن شرک به خدا است. ظلمی که خدای تعالی آن را رها نمی‌کند (و بر آن مؤاخذه می‌نماید) و آن حقوق و دیونی است که بندگان بر گردن یکدیگر دارند. موضوع سخن در این نوشتار، گونه سوم از ظلم است. از آن در بابهایی از قبیل طهارت ، جهاد ، امر به معروف و نهی از منکر ، تجارت، یمین ، کفارات، ارث و قصاص سخن گفته‌اند. ۳ - حکم تکلیفی طلمظلم حرام و از گناهان بزرگ است و در قرآن کریم حتی از گرایش به ستمگران نهی شده است. ۴ - توبه از ظلمتوبه کردن از ظلم واجب است. شرط پذیرفته شدن توبه آن است که حقی را که به ستم گرفته به صاحبش بازگرداند. [۱۷]
هدایة الامة، ج۵، ص۵۵۶.
۵ - در طهارتظلم از مبطلات وضو نیست ولی گرفتن وضو پس از آن مستحب است. و از غسل‌های مستحب فعلی است: غسل برای کاری که می‌خواهد آن را انجام دهد و برای چیزی که دوست دارد واقع شود، مثل غسل کردن «برای تظلم و شکایت به خدای تعالی از ظلم کسی که به او ظلم کرده است، بدین صورت که غسل می‌کند و دو رکعت نماز در زیر آسمان می‌خواند، سپس می‌گوید: اللهم انّ فلان بن فلان ظلمنی و لیس لی احد اصول به علیه غیرک فاستوف لی ظلامتی الساعة الساعة بالاسم الذی اذا سالک به المضطرّ اجبته فکشفت ما به من ضرّ و مکّنت له فی الارض و جعلته خلیفتک علی خلقک فاسئلک ان تصلّی علی محمّد و آل محمّد و ان تستوفی ظلامتی الساعة الساعة، که آنچه را دوست دارد می‌بیند. و برای ترس از ظالم، که غسل می‌کند و نماز می‌خواند سپس زانوهایش را برهنه نموده و نزدیک جایگاه نمازش قرار می‌دهد و صد مرتبه می‌گوید: یا حیّ یا قیّوم یا لا اله الا انت برحمتک استغیث فصلّ علی محمّد و آل محمّد و ان تلطف لی و ان تغلب لی و ان تمکر لی و ان تخدع لی و ان تکید لی و ان تکفینی مئونة فلان بن فلان بلا مئونة.» [۱۹]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۱۰۴، کتاب الطهارة، القولفی الاغسال المندوبة، اما الفعلیة، احدهما، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۹ ه ش.
۶ - در صلاتکسی که تابع شخص ستمگر است، درصورتی‌که در سفرش مجبور باشد، یا قصدش دفع کردن ظلم یا مانند آن از اغراض صحیح باشد، باید نماز را قصر بخواند و اما اگر قصدش این باشد که او را در ظلمش کمک کند، یا متابعتش از او همکاری در جهت ظلم او یا در جهت تقویت شوکت و جلال او باشد، درصورتی‌که تقویت شوکت او حرام باشد باید نماز را تمام بخواند. [۲۰]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۲۶۴، کتاب الصلاة، فصل فی صلاة المسافر، مسالة۱۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۹ ه ش.
۷ - جهاد و امر به معروفیاری کردن مظلوم در صورت توانایی واجب است. اگر در سکوت علمای دین و رؤسای مذهب – اعلی اللَّه کلمتهم – تقویت ظالم و تایید او باشد - و العیاذ باللَّه - سکوت کردن بر آنان حرام است و بر آن‌ها واجب است اظهار کنند ولو اینکه در رفع ظلم او مؤثر نباشد. [۲۳]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۵۰۲، کتاب الامر بالمعروف و النهی عن المنکر، القول فی شرائط وجوبهما، الرابع، مسالة۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۹ ه ش.
کمک کردن به ستمگران در ستمشان، بلکه در ارتکاب هر کار حرامی از سوی آنان حرام است، اما در غیر محرمات، مانند مباحات و طاعات، در صورتی که موجب افزایش شوکت و قدرت ایشان نشود جایز می‌باشد. پذیرش هدایای حاکمان ستمگر و آمد و شد با ایشان جایز است، مگر آن‌که موجب افزایش جرأت آنان بر ستمشان گردد. اما اگر موجب تخفیف ظلم و کاهش جرأت آنان بر ستم شود، رعایت جانب اهم لازم است. ۸ - در تجارتتظلم و دادخواهی مظلوم به ذکر ستم ستمگر، نزد فرد یا مقامی که امید می‌رود داد او را از ظالم بستاند، بلکه بنابر قولی نزد غیر او، از موارد جواز غیبت است. ۹ - در یمیندروغ گفتن و قسم دروغ برای دفع ستم از جان، عِرض و مال خود و یا دیگر مؤمنان، جایز و در پاره‌ای موارد، همچون خوف بر جان، واجب است. ۱۰ - در کفّارهکشتن مؤمن از روی عمد و ظلم از موجبات کفّاره جمع است. ۱۱ - در ارثاز موانع ارث بردن، کشتن کسی است که انسان از او ارث می‌برد، به شرط آن‌که کشتن وی از روی ظلم باشد. ۱۲ - در قصاصکشتن مؤمن از روی عمد و ظلم، موجب ثبوت حق قصاص برای اولیای دم می‌شود. ۱۳ - پانویس۱۴ - منبع• هاشمی شاهرودی، محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، ج۵، ص۲۶۰، برگرفته از مقاله«ظلم در فقه». • ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رده‌های این صفحه : اخلاق اسلامی | جهاد | دیدگاه های فقهی امام خمینی | رذائل اخلاقی | ظلم | فقه | قصاص
|